Synopsis: Calques in Hawaiian from English detract from the goal of revitalizing Hawaiian for use in present and future contexts.
æAuhea æoukou e nä hoa heluhelu o Kauakükalahale? Pehea nö hoæi æoukou i këia wä Makahiki? Ähea lä hoæi e kuæu ai ka luhi? Eia nö kä æoukou wahi mea käkau ke paæu aku nei i ka nui o ka hana, ke noæonoæo nei hoæi i nä haæawina æölelo wähi püniu o ko käkou æölelo makuahine. A, ma o ke æano o ke kükulu æia æana o ia mau manaæo e kau aæe nei ma luna, ahuwale mai ai ka nïnau nui o nëia æatikala, æo ia hoæi, nä huaæölelo nïnau. He mau hua ma ka æölelo Hawaiæi e hoæopuka æia no ka häpai æana i nä nïnau, æo ia hoæi, æo “hea,” æo “aha,” æo “wai,” a æo “-hia.” Ua kapa æia ua mau hua nei he mau “interrogatives” e Elbert mä läua me Pukui. Ma laila hoæi ka nïnau nui aæu e häpai nei i këia wä o ka hoæäla hou æia æana o ka æölelo o nä küpuna. æO ia hoæi, pehea lä ka huaæölelo æo “pehea”? He nïnau paha a he æölelo höæike wale nö paha i ka manaæo o ka mea näna ia i hoæopuka (statement)?
Ua maopopo ka moæolelo o kä käkou æölelo. Ua æane halapohe i ke käohi æia e ka namu haole, a hala aku i ke ao polohiwa a Käne. Eia nö käkou ke hoæoikaika nei i ka hoæäla hou æana. æO ka mea æäpiki naæe, ua paæa mua ka namu i ka hapanui o käkou e komo nei i loko o ia papahana, a no laila, na ua namu nei nö e alakaæi mai i ko käkou noæonoæo æana, æoiai käkou e hoæopuka nei i ka æölelo Hawaiæi. Pehea lä e pono ai? Noæu iho, aia ka pono æo ka pale aku i ka manaæo haole, i æole hoæi e kolo wale mai kona naio i loko o kä käkou æölelo Hawaiæi e hoæäla nei. æEä, æaæole au e paipai nei i ka hoæokae i nä manaæo haole i komo mai i loko o ko käkou nohona. Ke paipai nei naæe i ka höæalo æana i nä æölelo kü loa i ka haole — inä he æölelo Hawaiæi kahiko nona ia manaæo. A pehea lä æo “pehea”? Noæu iho, aia i laila kahi pilikia nui.
No ke aha e hoæohana æia nei æo “pehea” ma ke æano he statement? Inä nö e nänä aku käkou i kona hoa ma ka namu, æo ia hoæi, æo “how,” hiki ke hoæohana æia ua hoa namu nei ma nä æano æelua, he nïnau a he “statement.” Penei hoæi: “How does one escape the power of English?” (nïnau) a me “I know how to escape the power of English.”(statement) æOiai hoæokahi hua æölelo namu no ia mau manaæo æelua, e kuhi ana ka mea æölelo Hawaiæi ua like æo “pehea” me “how,” a e hoæohana æia æo ia no nä manaæo æelua. æEä, e ka makamaka, ua halahü ia manaæo. Penei paha e hoæopuka æia ai ma ka æölelo kanaka: “Pehea e pakele ai i ka mana o ka namu?” a me “æIke au i ke ala e pakele ai i ka mana o ka namu.” He nïnau kekahi a he häæina kekahi.
æEä, e nä makamaka, he ala kïkeæekeæe ke ala e höæea aku ai i ka pono. æO ka æike i ka hemahema, æo ka æiæini e hoæololi, æo ka æike i kona pani küpono, a æo ke kü hoæokahi æana o ia kanaka ma ke külana kaæawale mai nä hoa kanaka aku, he mau koina ia e hoæokö ai i mea e hoæololi ai i kahi æölelo æana i paæa æë i loko o ka naæau. æO ka African Tulip ka hoa like ma muli o ka paæa æana o kona mole i loko lilo o ka honua. Hana nui ka æulaæa æana a hemo! æO ka mea e paæakikï loa ai, æo ia hoæi, he nui loa nä hoa e hoæopuka ana iä “pehea” ma ke æano he statement, a e makaæë mai ana nö läkou i ka mea æokoæa o ka æölelo æana. E manaæo ana paha läkou he mea hoæokano ka mea æokoæa, e hoæokano ana i kä läkou æölelo. Eia mai kaæu, i æike æoukou, æaæohe wahi mea o käkou i pau iä ia nä æike a pau. æAæohe mea hemolele. He mau æike hou e æöæili mai ana. Mai nö a hulikua. E mahalo æia nä mea e loaæa mai ana, a e noke aku i ka æimi i nä æike hou — pehea lä nö hoæi ka nui o ka hana.
